Jedan od osnovnih opštih ciljeva sporta jeste telesna aktivnost – fizičko vežbanje, koje se oslanja na dve ravni: pedagošku – u čijoj je osnovi pragmatični karakter vaspitanja i obrazovanja putem opštih vrednosti sporta, i, sociopsihološku – kao istinsku pomoć u životu i potrebu čoveka za pronalaženjem “sebe” i realizovanjem svoje ličnosti. Ovako definisanim ciljem bitno se izmenila i uloga sportskog trenera…
Metodološko iskustvo, koje se akumuliralo godinama i koje je uglavnom određivalo uspešnost trenerovog rada, sada je ustupilo vodeće mesto njegovoj naučno-teorijskoj grupaciji. Savremeni sportski trener, u bukvalnom smislu reči, uspostavlja vezu između nauke i prakse, određujući njenu sadržajnu stranu kroz prizmu svog iskustva. S toga nije slučajno da najbolji treneri, koji idu u korak s naukom, ne postižu samo zapažene uspehe u svom pedagoškom radu, već i značajno obogaćuju naučne osnove teorije i metodike sporta. Trener je centralna ličnost sportske organizacije. Njegov domen i aktivnosti su veoma široki, tako da on prevazilazi funkciju samo učitelja tehničkih elemenata sportske discipline. Ovo, naravno, zahteva od trenera da znatno proširi lepezu svojih znanja i interesovanja. Dobar trener se ne zadovoljava samo solidnim tehničkim poznavanjem određene sportske discipline, već mora biti dobro upućen i u elemente psihološke, sociološke i medicinske nauke, iz jednostavnog razloga što se njegova funkcija usko graniči sa ovim područjima.
Razvoj sporta determinisan je, dakle, znanjem, sposobnostima i umećem, posebno kreativnim ljudskim potencijalima. Otuda je imperativni zadatak trenažnog procesa, u čijem je upravljačkom delu centralna ličnost trener, usvajanje funkcionalnih znanja i veština, kao i vaspitanje čoveka na odmereno i odgovorno ponašanje. Pored toga, mora se značajno voditi računa i o paralelnom razvoju ostalih čovekovih socio-psiholoških osobina, fleksibilnosti i dinamičnosti, spremnosti na podvige i rizik, na individualne prodore (samoaktuelizaciju i postignuće), ali i na timski rad.
Permanentni eksperiment
Celokupan rad trenera u trenažnom procesu predstavlja eksperiment koji neprekidno traje i nikada se ne završava. Trener, u stvari, kroz operativni rad sa sportistima, neprekidno pronalazi i primenjuje nove operatore, nove metode i nivoe opterećenja na treningu i takmičenju. Bez suštinskog poznavanja strukture karakteristika i sposobnosti sportiste, njihovih međusobnih veza i relacija u odnosu na specifične kriterijume, danas je skoro nemoguće pravilno upravljati trenažnim procesom. Isto tako, bez poznavanja tehnologije, dijagnosticiranja osnovnih antropoloških karakteristika i sposobnosti sportiste, planiranja i programiranja trenažnog procesa, realizacije plana i programa, operative, evidencije sprovedenih treninga i takmičenja, kontrole sposobnosti, obrade podataka, analize i vršenja korekcije, ne mogu se postići smišljeni i objektivno željeni efekti trenažnog procesa. Drugim rečima, ne može se postići osnovni cilj sporta – vrhunski sportski rezultat.
Stvaralački kontakt
Za proces sportskog treninga, kao centralnog dela sistema u sportskoj organizaciji, može se reći da je tipičan stvaralački proces, koji se ostvaruje u sistemu “trener – sportista”. Karakteriše ga jedinstvo cilja trenera i sportiste, stvaralački kontakt i stepen njihovog uzajamnog razumevanja i saradnje. U svim fazama procesa sportskog treninga, dakle stvaralačkog kontakta, trener ne sme da posmatra sportistu kao objekat kojim upravlja, već kao ravnopravnog stvaralačkog partnera (subjekta), što je veoma važan uslov funkcionisanja celokupnog sistema. Zbog toga se o savremenom treneru može govoriti kao o resursu sportske organizacije koji ima nekoliko opšte prihvaćenih karakteristika.
Trener je učitelj, jer organizovano i sistematski vodi proces fizičkog vežbanja (trening), a time i proces učenja. On evaluira pojedinačne rezultate sportista u procesu priprema, ocenjuje pojedinačnu sportsku uspešnost i odlučuje o odgovarajućim merama koje vode postizanju veće efikasnosti pojedinca. Pri tom on predviđa i procenjuje kvalitet koji cela organizacija (tim, selekcija, klub, menadžment, i sl.) dobija poboljšanjem pojedinačne efikasnosti svojih sportista.
Trener ima ulogu psihologa, s obzirom da ga priroda aktivnosti veoma često upućuje na rešavanje ličnih i interpersonalnih problema sportista. Trener mora imati sposobnost prepoznavanja, adekvatnog shvatanja i tumačenja određenih pojava. Na te pojave on mora da reaguje svojim stavom ili akcijom, tako da deluje na poboljšanje ili održavanje povoljne emocionalne i radne atmosfere u organizaciji.
Trener je vođa, jer mora da poseduje veoma visok nivo sposobnosti i znanja o sportskoj disciplini u kojoj radi. Svoje bogato stručno i tehničko znanje mora skladno da ukomponuje sa svojom edukacijom i iskustvom na području psihologije sporta. On nije isključivo vođa po pitanju kreiranja stručnog rada, već i po tome što permanentno prati sve faktore (u sportskoj organizaciji – klubu, kao i izvan nje) koji bi mogli da utiču na stabilnost sistema kojim upravlja.
Trener je i pedagog. Svojim stavom prema mladom čoveku – sportisti u velikoj meri utiče na njegovo psihičko i socijalno sazrevanje u najosetljivijem životnom dobu – adolescenciji.
On veoma često dopunjuje i ulogu klupskog lekara. Zbog prirode i osobenosti sporta, pojedine situacije nalažu da u odsustvu lekara eventualne povrede prvi uoči trener i na njih reaguje. Metodologija rada sportskih trenera, s toga, zahteva i određen nivo poznavanja principa fiziologije, kao i principa prve pomoći.
Trener kao menadžer
Trener ima i ulogu menadžera. Sportski stručnjaci ili treneri imaju “proizvođačku” ulogu, a u sportskoj organizaciji istovremeno predstavljaju i svojevrsne menadžere. Trenerska aktivnost nije omeđena samo sportskom pedagogijom i strukom, već je ona jedna od ključnih segmenata menadžmentskog mehanizma. S obzirom da je u sportu ključno pitanje postavljanje ciljeva sportske organizacije, ono bi bilo nemoguće bez učešća trenera. Sa aspekta menadžmentskih funkcija treneri svoj posao obavljaju upravo na osnovu tih principa. Oni moraju da predviđaju razvoj određenog sporta, rezultate, konkurenciju i sl. Vrše redovno planiranje razvoja sportista, ekipa, celokupne delatnosti sportske organizacije. Planovi mogu biti realizovani samo ako je organizovanje na potrebnom nivou i oni daju pri tome svoj doprinos. Rukovode najznačajnijim sportskom supstancom, sportistima i vrše kadrovsku politiku nad njima, putem selekcije, izbora, određivanja zadataka i uloga u timu i sl. Obavljaju funkciju kontrole, koja je naročito izražena u trenažnom procesu. Operativni menadžeri – treneri – po pravilu bi trebalo da poseduju najviši nivo stručnosti u sportu.
Iz navedenog se može zaključiti da je uloga trenera u organizacionim procesima u sportu izuzetno značajna. Sa aspekta sportskog menadžmenta može se konstatovati da je sve što se odnosi na menadžere relevantno i za trenere. Pored činjenice da su treneri prvenstveno operativni menadžeri, jer finalizuju osnovnu sportsku aktivnost – trenažni proces i takmičenje, oni su istovremeno i svojevrsni menadžeri najvišeg nivoa (“top”) u pojedinim segmentima svoga rada. Bez njih se ne mogu postaviti adekvatni ciljevi sportske organizacije; oni vrše planiranje i učestvuju u donošenju strateških ciljeva i odluka, vrše selekciju osnovne sportske supstance – sportista itd.
U skladu sa navedenim karakteristikama fundamentalnog sportskog sistema “trener-sportista”, treneri treba da su najpozvaniji da učestvuju u postavljanju misije sportske organizacije. Naravno uz njih i ostali kadrovi sportske organizacije – sportski stručnjaci i stručnjaci u sportu.
